ایران و دالان زنگزور
حسن بهشتی‌پور
یک سال بعد از توافق آتش‌بس میان باکو و ایروان برای پایان تخاصم ۴۴ روزه، در هفته‌های گذشته بار دیگر دوطرف حملات لفظی علیه یکدیگر را در مورد نحوه اجرای این توافق آتش‌بس که با میانجی‌گری روسیه منعقد شد، از سرگرفته‌اند. نشست سه‌جانبه اخیر روسای جمهوری روسیه، آذربایجان و ارمنستان در سوچی هم نتوانسته است به اندازه کافی جلوی این تنش‌ها را بگیرد، چراکه هر سه طرف ادعاهای متفاوتی در مورد نتایج این نشست مطرح می‌کنند. برخلاف بیانیه سه‌جانبه آتش‌بس پارسال که متن کامل آن علنی منتشر شد و تمامی ۹ ماده آن در اختیار رسانه‌ها قرار گرفت، اخبار نشست اخیر سه‌جانبه ولادیمیر پوتین، نیکول پاشینیان و الهام علی‌اف به صورت قطره‌چکانی و گزینشی منتشر شده است. منابع روسی اعلام کرده‌اند که روسای جمهور آذربایجان و ارمنستان، در سه موضوع توافق کرده‌اند. بند اول توافق در مورد مرزهای ملی دو کشور است که باکو و ایروان توافق کرده‌اند که به مرزهای باقیمانده از زمان اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی پایبند بمانند و معیارشان برای تعیین خطوط مرزی اسناد و مدارکی باشد که از ارتش سرخ به ارتش روسیه به میراث رسیده است. یکی از مسائلی که در طول یک سال گذشته مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفته‌است، موضع ایران در مورد مناقشه جاری میان جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان است. اگر دو طرف قرار باشد براساس مرزهای دوران شوروی توافق کنند، ایران هم مشکلی با این موضوع ندارد و کاملا آن را قبول می‌کند. به نوشته رسانه‌های روسی، بند دوم توافق سه‌جانبه سوچی، در مورد تبادل اسرا است که دو طرف اسرای جنگی را مبادله کنند. بند سوم این توافق که بیشترین اختلاف‌نظرها و مناقشات را در روزهای اخیر دامن زده است، مساله مربوط به راه‌های ارتباطی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان است که از خاک ارمنستان عبور می‌کند. در مورد این بند رسانه‌های روسی مدعی شده‌اند که توافق شده ایروان موانع در مقابل ایجاد مسیر مستقیم میان آذربایجان و نخجوان را برطرف کند. ارمنی‌ها می‌گویند ما در مورد اینکه جمهوری آذربایجان از طریق خاک ما به نخجوان دسترسی داشته باشد هیچ مشکلی نداریم، اما معتقدیم که این دسترسی باید تحت نظارت و کنترل ارمنستان، با حفظ حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ارمنستان و با استفاده از جاده‌ها و مسیرهای ارمنستان باشد. در واقع آنچه ارمنستان مد نظر دارد، سازوکاری مشابه ترانزیت میان همه کشورها با استفاده از خاک کشور ثالث است. طرف آذری اما روایت دیگری دارد. باکو می‌گوید باید مشابه همان دالانی که در شوشی-لاچین بین ارمنستان و قره‌باغ ایجاد شده‌است، دالانی به عرض پنج کیلومتر در خاک ارمنستان بین زنگزور و نخجوان در اختیار جمهوری آذربایجان قرار بگیرد که کنترل آن بر عهده نیروهای حافظ صلح روس باشد و ارمنی‌ها هیچ کنترل و حق اعمال حاکمیت بر آن نداشته باشند. با توجه به تنوع روایت‌ها از این توافق، سوال اینجاست که موضع جمهوری اسلامی ایران در خصوص این اختلاف‌نظر میان همسایگان شمالی‌اش چیست؟ در مورد بخشی از توافق که به حل‌وفصل مشکلات میان ارمنستان و آذربایجان و تعیین خطوط مرزی براساس مرزهای دوران شوروی مربوط می‌شود، ایران اساسا حق اظهارنظر ندارد، مساله دوجانبه‌ای میان دو کشور است و ایران نه تنها از این موضوع نگران نمی‌شود بلکه از گفتگو و همکاری دو کشور برای حل‌وفصل اختلافات‌شان استقبال می‌کند. اما نکته حیاتی برای جمهوری اسلامی ایران این است که مرز ایران و ارمنستان یک مرز راهبردی و ژئواستراتژیک محسوب می‌شود. اگر قرار باشد که این مرز تغییر پیدا کند، آنگاه کل جغرافیای سیاسی منطقه دستخوش تغییر می‌شود. جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان براساس توافق دوجانبه نمی‌توانند مرزهای بین‌المللی ایران را تغییر بدهند. خط قرمز جمهوری اسلامی ایران در این فرآیند، تغییر مرزهای بین‌المللی است. همکاری‌های بین ایران و ارمنستان بسیار حائز اهمیت است چرا که دسترسی ایران به منطقه قفقاز را تضمین می‌کند و از سوی دیگر به ارمنستان اجازه دسترسی به خلیج فارس می‌دهد. برای ارمنستانی که در شرق و غرب میان ترکیه و جمهوری آذربایجان محاصره شده است، دسترسی به گرجستان در شمال و دسترسی به ایران در جنوب از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در نتیجه طرف ارمنی هم زیر بار تحمیل این ایده نخواهد رفت که مرزهایش با ایران دستخوش تغییر شود.
ایران در مورد اینکه همکاری بین جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان ایجاد شود، از جمله همکاری‌ها در مورد تعیین مرزها، ترانزیت کالا و ...، نباید مخالفت کند و تا جایی که من می‌دانم تاکنون هم مخالفت نکرده‌است و بلکه استقبال هم می‌کند. اینها مسائل مرتبط با روابط دوجانبه دو کشور همسایه ایران است که هر چقدر هم این روابط دوستانه‌تر و مسالمت‌آمیزتر باشد با استقبال بیشتر تهران مواجه می‌شود. اما اینکه این دوکشور بخواهند مرز ایران را مسدود کنند یا تغییری در مرزهای بین‌المللی ایران ایجاد کنند و اصولا دسترسی ایران به ارمنستان را قطع کنند به اندازه‌ای حساس و مهم است که من معتقدم اگر قرار به چنین اقدامی باشد جمهوری اسلامی ایران باید شناسایی‌اش را نسبت به جمهوری آذربایجان پس بگیرد. اگر قرار باشد مرزها تغییر کند، مرز ایران و نخجوان هم تغییر می‌کند، مرز ایران و آذربایجان هم تغییر می‌کند. مرزهای کنونی براساس قوانین بین‌المللی، طبق مصوبات سازمان ملل متحد و مطابق با توافقنامه آلماتی بعد از فروپاشی شوروی این مرزها به رسمیت شناخته شده است و براساس همین مرزها بوده است که ایران و کشورهای دیگر جهان استقلال جمهوری‌هایی از جمله جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخته‌اند. اگر قرار باشد که مرزهای بین‌المللی را در توافق‌های دوجانبه تغییر دهند که سنگ روی سنگ بند نمی‌شود.
در نتیجه این ادعای باکو که کریدور زنگزور به شکلی ایجاد شود که حاکمیت ارمنستان بر آن اعمال نشود و عملا مرزهای ایران با ارمنستان را مسدود کند، موضوعی است که نه طرف ارمنی و نه طرف ایرانی آن را بر نمی‌تابد. اینکه جمهوری آذربایجان بتواند با به رسمیت شناختن حق حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ارمنستان، از خاک این کشور برای دسترسی به نخجوان استفاده کند، اشکالی بر آن مترتب نیست. هر چند گروهی در ایران مدعی هستند که استفاده از خاک ارمنستان، نیاز جمهوری آذربایجان به ایران را برای دسترسی به نخجوان کم می‌کند، این ادعا چندان قابل قبول نیست، چرا که ایران از یک‌سو از کاهش تنش‌ها در مرزهایش استقبال می‌کند و از سوی دیگر روابط نزدیک میان ایران و نخجوان در سه دهه گذشته چیزی نیست که به این سادگی از دست برود و با استفاده از جاده‌ای در خاک ارمنستان، این مناسبات سی‌ساله تضعیف نخواهد شد. علاوه بر همه اینها اساسا از نظر حقوقی مسموع نیست که ایران بخواهد جلوی استفاده از خاک ارمنستان برای ترانزیت کالا به نخجوان را بگیرد. زمانی اعتراض ایران مسموع است که مرزهای ایران با ارمنستان مخدوش و دسترسی زمینی ایران به ایروان قطع شود، در این شرایط ایران محق است. اساسا سوال اینجاست که روسیه به چه مجوزی حق دارد حاکمیت بخشی از خاک ارمنستان را بگیرد؟ حتی در شوشی-لاچین هم که چنین سازوکاری تایید شده است، یک سازوکار موقتی و با عنوان حافظ صلح است و نه به عنوان یک اقدام دائمی برای حاکمیت بر بخشی از خاک جمهوری آذربایجان.